estetyka w konserwacji zabytków i architekturze

Poniżej przedstwiamy postulaty zawarte w liście otwartym do Pani Minister Magdaleny Gawin, Generalnego Konserwatora Zabytków, będące efektem rozmów podczas październikowej konferencji w Muzeum Wolnego Czasu. Prosimy o przeczytanie i jeśli zgadzacie się Państwo z postulatami, o wyrażanie poparcia.

W dniach 8-9 października podczas konferencji „Estetyka w konserwacji zabytków” zorganizowanej przez Muzeum Wolnego Czasu w Krynicy Morskiej grono osób szczególnie zatroskanych o dziedzictwo kulturowe w Polsce podjęło dyskusję nad szeregiem problemów wykraczających poza zakładany temat konferencji.

Ostatecznie dwudniowe dyskusje skupiły się na dwóch zagadnieniach:
tytułowej estetyce w konserwacji zabytków oraz kondycji architektury regionalnej.

Genezą tematu konferencji było widocznie rozszerzające się od kilku lat, zatrważające zjawisko „modernizowania” zabytków poprzez stosowanie standardowych materiałów budowlanych niespójnych technologicznie i estetycznie z zachowaną substancją historyczną. Na tle zaniedbanego krajobrazu architektonicznego w Polsce zabytki stanowią wzorzec dobrego smaku estetycznego i prawidłowych rozwiązań budowlanych. Poniższe wnioski nie dotyczą całego środowiska ochrony zabytków, ani wszystkich realizacji konserwatorskich w Polsce, a jedynie sytuacji i przypadków szkodliwych, które są zauważalne w efektach prac remontowo-konserwatorskich.
Procesy konserwacji dziedzictwa zabytkowego w powojennej Polsce przybierały różne oblicza: w czasach PRL-u konserwacja zabytków teoretycznie oparta o kartę wenecką poza znanymi, chlubnymi realizacjami, imponującymi rozmachem i poziomem popełniała również błędy i nierzadko w imię mylnie pojętej idei „nieingerowania” praktycznie prowadziła do zubażania oryginalnej substancji historycznej lub wprowadzała materiały i rozwiązania technologicznie i estetycznie obce i ostatecznie rujnujące zachowane dziedzictwo. Czasy III RP przyniosły dostępność technologii zaawansowanych wraz z rozbudowaną korporacyjną siecią marketingu, co spowodowało znaczne podwyższenie kosztów konserwacji oraz uczyniło branżę konserwatorską zamkniętą na rozwiązania tradycyjne, zgodne z kartą wenecką, a szkodzące interesom grup czerpiących korzyści z obecnego stanu rzeczy.
Rozbudowany lobbing producentów oraz współpracujących z nimi inżynierów-specjalistów spowodował szereg patologicznych sytuacji: organizowanie luksusowych prezentacji materiałów budowlanych przeznaczonych do konserwacji zabytków, w praktyce skierowanych do urzędników WUOZ, co skutkuje akceptowaniem w programach prac konserwatorskich materiałów jedynie takich producentów, którzy żywotnie zainteresowali pracowników urzędów konserwatorskich; projektanci współpracujący z producentami materiałów konserwatorskich otrzymujący wynagrodzenie za umieszczenie konkretnych
produktów w projektach i programach prac konserwatorskich, a następnie odpowiednie wynagrodzenie za użycie odpowiedniej ilości materiałów tegoż producenta; pozornie skomplikowane technologicznie produkty wymagające szkoleń tworzących grupy „elit” inżynierskich wyspecjalizowanych w użyciu konkretnych produktów lub wykonywania ekspertyz uznawanych za jedyne i niepodważalne przez poszczególnych pracowników WUOZ.
Jednakże najbardziej brzemiennym w skutkach dla zachowania dziedzictwa zabytkowego w Polsce jest problem dopuszczania do konserwacji zabytków materiałów niespójnych estetycznie i technologicznie z zachowaną substancją zabytku. Działanie takie wynika z mylnie pojętej idei zachowania widocznej odrębności elementów nowych w zabytku od zachowanych oryginalnych części. Sytuacja ta również wynika z lobbingu producentów określonych materiałów konserwatorskich i budowlanych. 

W wyniku niewiedzy projektantów i urzędników WUOZ stosuje się zasadę niedopuszczania analogii odtworzeniowej i rekonstrukcji zgodnej z zasadami estetyki architektury danego regionu, a w efekcie zubaża się estetykę zachowanego zabytku i fałszuje substancję historyczną:
 zamiast uzupełnienia pokrycia dachowego materiałem identycznym z oryginalnym lub historycznym stosuje się nowoczesne pokrycia odmienne od zachowanych (np. dachówkę ceramiczną tzw. holenderkę zamienia się na dachówkę ceramiczną współczesną);
 zamiast oryginalnych opierzeń dachowych wykonanych tradycyjnie stosuje się plastikowe lub z metali obcych w danym zabytku;
 zamiast konserwacji oryginalnych okien, w wielu zabytkach zachowanych w dobrym stanie lub zamiast wykonania ich identycznych kopii, stosuje się okna plastikowe lub drewniane, lecz wykonane w technologii współczesnej co zmienia ich kształt i fałszuje dziedzictwo technologiczne;
 do budynków murowanych zamiast stosowania cegły wykonanej w identycznej technologii do cegły oryginalnej stosowana jest cegła nowoczesna używana we  współczesnym budownictwie, która niszczy estetyczną jednolitość zabytku;
 w budynkach drewnianych zamiast drewna o parametrach spójnych z zachowanymi oryginalnymi elementami stosuje się drewno gorsze jakościowo, o rozmiarach odmiennych od oryginalnych; łączenia ciesielskie tradycyjne zastępuje się nowoczesnymi złączami metalowymi wadliwymi technologicznie i fałszującymi oryginalne dziedzictwo;
 do spoiw murarskich, wypraw tynkarskich nie stosuje się tradycyjnych, zgodnych z oryginalnymi, wapienno-piaskowych lub glinianych, lecz produkty zamienne z oferty producentów materiałów konserwatorskich;
 polichromie wykonuje się farbami zawierającymi składniki niespójne z historycznymi i szkodliwe dla oryginalnych warstw zabytku, np. celulozę, akryl, polimery, żywice syntetyczne.

Wszystkie powyższe praktyki oraz wiele pominiętych fałszują zarówno dziedzictwo technologiczne oraz estetykę zabytku zubażając substancję historyczną co powoduje, że wyniszczone w minionym wieku dziedzictwo architektoniczne w Polsce ginie nadal, lecz w przyspieszonym tempie i przy wielkim nakładzie kosztów, najczęściej państwowych.

Kierując się troską o właściwą konserwację dziedzictwa zabytkowego uprzejmie prosimy o rozważenie możliwości wprowadzenia następujących zabiegów:

Konserwacja zabytków:

1. W związku z licznymi przypadkami zaburzenia estetyki oraz substancji historycznej
zabytków poprzez stosowanie nowoczesnych materiałów budowlanych proponujemy
zastosowanie bezwzględnego zakazu wydawania pozwoleń na stosowanie w obiektach zabytkowych materiałów wykonanych z tworzyw obcych wobec zachowanej materii zabytkowej, np. okien lub rynien plastikowych, drzwi szklanych lub metalowych, styropianu jako docieplenia lub elementów dekoracyjnych architektury, imitacji materiałów tradycyjnych np. gontu bitumicznego, okładzin plastikowych, płytek i cegły klinkierowej. Uważamy za szkodliwe stosowanie w remontach zabytków dachówek lub cegieł wg norm współczesnych materiałów budowlanych - materiały zastosowane powinny być jak najwierniejszymi kopiami oryginalnych, pod względem wyglądu i technologii wykonania, tak aby estetyka zabytku nie ulegała znacznej zmianie po przeprowadzeniu remontu.

2. Proponujemy przedłożyć WUOZ uwagi do promowania remontów zabytków architektury technologiami tradycyjnymi. Programy prac konserwatorskich zabytkowej architektury powinny opierać się na stosowaniu materiałów tradycyjnych, zgodnych z pierwotnie użytymi w obiekcie: kamienia, drewna, cegły, gliny, a w pracach wykończeniowych: produktów klejowych, kazeinowych, wapiennych, glinianych, olejnych wykonanych wg dawnych technologii. Preparaty opierające się o składniki silikatowe, poliuretanowe, poliakrylowe etc. winny być zakazane przy renowacji zabytku architektury. Stosowanie nowoczesnych technologii dopuszczalne być może jedynie w skrajnych przypadkach, gdy żadna z tradycyjnych technologii nie może uchronić cennych elementów architektury przed destrukcją.

3. W związku ze specyficznym charakterem prac konserwatorskich proponujemy
zwolnienie podmiotów zobligowanych do wyłaniania wykonawców prac w drodze
przetargu z zasady wybierania najtańszej oferty w przypadku remontów obiektów
wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków. Regułę tą proponujemy zamienić na
kierowanie się najwyższym doświadczeniem wykonawcy w prowadzeniu prac przy
zabytkach. Doświadczenie może być udowodnione przedstawionym portfolio, listami
referencyjnymi oraz opinią WUOZ.

4. Proponujemy zwolnienie z podatku VAT prac konserwatorskich i budowlanych przy
zabytkach wpisanych do rejestru. Znaczna większość prac prowadzonych przy zabytkach
finansowana jest ze źródeł budżetowych, w związku z czym płatnik i poborca jest tym
samym podmiotem.

Estetyka architektury współczesnej.

Zatroskani o jakość architektury współczesnej i wychodząc z założenia, że architektura jest jednym z najważniejszych czynników kształtujących charakter społeczeństwa zmuszeni jesteśmy nad zastanowieniem się nad genezą obecnego upadku tradycji budownictwa regionalnego, opartego o rodzime formy ukształtowane w danym obszarze przez pokolenia i wywodzące się z dziedzictwa architektury europejskiej od antyku poprzez kolejne style i epoki. W związku z czym poszukujemy metod ratowania istniejącej sytuacji. Uważamy, że genezą niskiej jakości architektury jest znikoma świadomość społeczna w kwestii estetyki i tożsamości architektonicznej oraz błędnie sformułowane regulacje prawne dotyczące przepisów prawa budowlanego.

Proponujemy wprowadzenie szeroko zakrojonego działania edukacyjnego:

1. Wprowadzenie do szkół podstawowych i średnich obowiązkowej edukacji estetycznej
kładącej nacisk na kształtowanie pojęć estetycznych, harmonii i stosowności. Edukacji
uczącej poza historią sztuki, w tym architektury, tożsamości architektonicznej regionu.

2. Wprowadzenie edukacji społecznej w postaci wykładów, programów tv, konkursów
ukazujących wartościowe wzorce architektoniczne.

3. Stworzenie katalogów architektury regionalnej: np. gotowych projektów domów
jednorodzinnych zatwierdzonych przez Powiatowe Wydziały Architektury i Budownictwa i
premiowanie użycia tradycyjnych materiałów budowlanych (cegła, drewno, kamień, szkło, glina, wapno, piach).

4. Stworzenie bazy rzemieślniczej poprzez współpracę z muzeami budownictwa ludowego, skansenami oraz z firmami zajmującymi się konserwacją zabytków architektury i budownictwem tradycyjnym.

5. Wprowadzenie zapisu w przepisach prawa budowlanego o zwolnieniu budynków jednorodzinnych na terenach wiejskich, sytuowanych w bezpiecznym oddaleniu od drogi i budynków sąsiednich z obowiązku przestrzegania obecnie określonych norm budowlanych, m.in. wytrzymałości materiałów i konstrukcji. Normy te dostosowane jedynie do materiałów tzw. nowoczesnych skutecznie blokują możliwość konstruowania budynków w technologiach tradycyjnych, a w przypadku obiektów zabytkowych, lecz nie wpisanych do rejestrów uniemożliwiają remont lub nakazują przebudowę i wprowadzenie materiałów niespójnych z oryginalnymi. Jednoczesne zaostrzenie kontroli zgodności powstającej architektury z zasadami miejscowych planów zagospodarowania oraz stref ochrony konserwatorskiej i ochrony środowiska.

Proponujemy wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących budownictwa tradycyjnego, z użyciem materiałów naturalnych:

1. Obłożenie akcyzą materiałów szkodliwych dla środowiska, wymagających podwyższonych kosztów utylizacji, np. styropianu, styroduru, wełny mineralnej i szklanej, folii, membran, płyt kartonowo-gipsowych, płyt OSB, MDF i wszelkich produktów z przetworzonych odpadów drewnianych, papy i jej pochodnych, produktów budowlanych zawierających składniki poliuretanowe, polichlorkowe, ropopochodne.

2. Dofinansowanie budownictwa z materiałów naturalnych typu drewno, glina, cegła,
kamień, szkło.

Dokument niniejszy podpisali:
poseł na Sejm Rzeczpospolitej Polskiej Zbigniew Babalski
dr hab. prof. UW Marcin Lachowski, historyk sztuki
Jerzy Szałygin, konserwator zabytków, prezes Fundacji Terpa
Andrzej Bruno Kutiak, historyk sztuki, członek INTBAU
Andrzej Novak-Zempliński jr., architekt, członek INTBAU
Patrycja Novak-Zemplińska, architekt, członek INTBAU
Maria Studzińska, historyk filozofii,
Filip Gawliński, historyk sztuki, dyrektor Muzeum Wolnego Czasu

Muzeum Wolnego Czasu    Skontaktuj się z autorem petycji