Zmiana uregulowania wymogu niekaralności nauczyciela akademickiego

Szanowny Panie Marszałku,

Działając w interesie publicznym wnosimy o podjęcie przez Sejm inicjatywy ustawodawczej w zakresie zmiany ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce poprzez zastąpienie dotychczasowego art. 113. ustawy pkt 3) zapisem o treści 

„3) spełnia wymagania, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 1-2.” 

Oraz dodanie do treści art. 123 ust. 4 o treści: 

„4. Rektor może rozwiązać stosunek pracy z nauczycielem akademickim bez wypowiedzenia z winy pracownika w przypadkach i pod warunkami określonymi w art. 52 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy.” 

UZASADNIENIE 

Od badaczy i uczonych zatrudnionych na polskich uczelniach wyższych oczekuje się zajmowania stanowiska w istotnych społecznie sprawach. Rolą nauczycieli akademickich jest przecież stanie na straży społecznej pozycji nauki i przekazywanie wiedzy, co z konieczności związane jest z podważaniem twierdzeń nieprawdziwych, dezinformacji i propagandy. Wynika to z ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, której preambuła głosi, że „każdy uczony ponosi odpowiedzialność za jakość i rzetelność prowadzonych badań oraz za wychowanie młodego pokolenia”, a art. 11 ust. 1 pkt 7 do podstawowych zadań uczelni zalicza „wychowywanie studentów w poczuciu odpowiedzialności za państwo polskie, tradycję narodową, umacnianie zasad demokracji i poszanowanie praw człowieka”.

Nauczyciele akademiccy często więc wcielają się w rolę tzw. sygnalistów zewnętrznych, nagłaśniając nieprawidłowości dotyczące działania instytucji publicznych, prywatnych, ale też osób fizycznych – polityków czy nierzetelnych naukowców. W ten sposób narażają się oni na różnego rodzaju retorsje ze strony osób, pod adresem których kierują swoje wypowiedzi krytyczne. Mogą one przyjmować nie tylko formę prywatnego aktu oskarżenia o zniesławienie, ale również wykorzystywania nadal kontrolowanych przez polityków prokuratury i wymiaru sprawiedliwości do represjonowania uczonych i badaczy z różnych powodów niewygodnych dla władzy.

Jest to możliwe, ponieważ w świetle obowiązujących przepisów wspomnianej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, skazanie prawomocnym wyrokiem za jakiekolwiek przestępstwo umyślne, w tym przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego lub przestępstwo skarbowe, skutkuje wygaśnięciem z mocy prawa umowy o pracę nauczyciela akademickiego, pozbawiając takiego pracownika szeregu przywilejów pracowniczych, na przykład związanych z zachowaniem okresu wypowiedzenia czy prawa do wypłaty zasiłku dla bezrobotnych. Te surowe konsekwencje wynikają z treści art. 124 w związku z art. 113 i w związku z art. 20 ustawy, gdyż wygaśnięcie z mocy prawa umowy o pracę z nauczycielem akademickim błędnie uzależniono od spełnienia wymagań dotyczących członkostwa w radzie uczelni, gdzie wymóg absolutnej niekaralności daje się uzasadnić. Absolutna niekaralność w przypadku członka rady uczelni wiązała się bowiem jedynie z niebezpieczeństwem utraty członkostwa w organie kolegialnym, a nie z utratą pracy połączoną z niemożliwością wykonywania zawodu w wyniku prawomocnego wyroku sądowego.

Tymczasem zastosowane w ustawie odesłanie i rozciągnięcie warunku niekaralności na nauczycieli akademickich ma poważne i niepożądane konsekwencje dla całego środowiska naukowego, gdyż oznacza ogromne ryzyko eliminacji z zawodu osób, które w dobrej wierze wykonują wspomniane wcześniej obowiązki badacza, prowadzą działalność społeczną, w tym sygnalną. Skazanie prawomocnym wyrokiem oznacza bowiem utratę jedynej pracy i prawa do wykonywania zawodu, a skutki te są niezależne od treści wydanego wyroku czy charakteru popełnionego przestępstwa. W szczególności, utrata pracy i niemożliwość wykonywania zawodu występują nawet wtedy, kiedy wobec nauczyciela akademickiego sąd nie orzeka ani utraty praw publicznych, ani zakazu zajmowania określonych stanowisk, albo kiedy z uwagi na charakter popełnionego czynu odstępuje od orzeczenia kary.

Największe ryzyko skazania w przypadku nauczyciela akademickiego wiąże się z przestępstwem zniesławienia (art. 212 Kodeksu karnego), które co do zasady nie jest ścigane z oskarżenia publicznego, a organizacje pozarządowe od lat wskazują go jako źródło nadużyć ograniczających wolność słowa w Polsce, w tym wolność akademickiej debaty. Nie brakuje jednak też przykładów działania organów publicznych wobec nauczycieli akademickich, gdzie oskarżani są oni o przestępstwa, które w żaden sposób nie są związane z wykonywanym zawodem, a których ocenny charakter może łatwo prowadzić do skazania. Takimi przestępstwami jest m.in. poświadczenie nieprawdy w dokumencie (np. błąd w oświadczeniu majątkowym), niedopełnienie obowiązków ze szkodą dla interesu publicznego lub prywatnego i wiele podobnych.

Należy przy tym podkreślić, że sama obecność omawianej regulacji warunku niekaralności w Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce, niezależnie od liczby rzeczywiście usuwanych z zawodu nauczycieli, przyczynia się do wystąpienia „efektu mrożącego”, gdyż groźba utraty pracy i możliwości wykonywania zawodu powoduje, że nauczyciele akademiccy będą niechętni zabierać głos w debacie publicznej, jeżeli możliwe retorsje, jakie mogą ich spotkać, są tak poważne i właściwie nieuchronne.

Termin „efekt mrożący” (z ang. chilling effect) pojawia się zarówno w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC), jak i w różnych gałęziach prawa europejskiego, stanowiąc ważną przesłankę, która powinna być brana pod uwagę przy ocenie obowiązującego prawa. Należy przyjąć, że występowanie „efektu mrożącego” jest argumentem wskazującym na naruszenie przez porządek krajowy prawa międzynarodowego w zakresie swobody wypowiedzi i wolności działalności naukowej, przy czym istota „efektu mrożącego” polega na samej groźbie poniesienia odpowiedzialności. Ta w odniesieniu do nauczycieli akademickich niewątpliwie jest dzisiaj realna i niezwykle surowa, będąc następstwem obowiązywania wskazanych powyżej przepisów. Tym bardziej celowa jest zatem ich modyfikacja w celu faktycznego zapewnienia nauczycielom akademickim możliwości realizacji ich misji. Proponowane zmiany w przepisach ustawy Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce polegają na usunięciu odwołania do przepisu dotyczącego warunku niekaralności dla rady uczelni i zastąpienia go przepisem odwołującym się do odpowiednich regulacji prawa pracy, umożliwiając w ten sposób rozwiązanie umowy o pracę z nauczycielem akademickim, który został prawomocnie skazany, na zasadach ogólnych prawa pracy.

Takie zmiany nie tylko więc nie będą tworzyć nowych szczegółowych rozwiązań, ale odwołują się do przepisów już obowiązujących. W minimalnym stopniu ingerują też w tekst obecnej ustawy, jednocześnie zbliżając się do rozwiązań obowiązujących w poprzedniej ustawie Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce. Na koniec, na uwagę zasługuje również, że w ostatnim czasie wzrosła świadomość zarówno prasy, jak i opinii publicznej, ograniczeń wolności słowa i działalności artystycznej czy naukowej, a także sygnalizacyjnej w związku z nadmierną łatwością, z jaką publiczni krytycy tracą swoje stanowiska pracy lub zamęczani są strategicznymi pozwami. Postulowane w petycji zmiany ustawowe wpisują się więc w ogólnopolski trend, który ma na celu ochronę wolności słowa, w tym wypowiedzi krytycznych dla władzy, oraz działalności społecznej nauczycieli akademickich.

Proponowane zmiany pozwalają też lepiej chronić interesy pracowników – nauczycieli akademickich, którzy do formułowania krytycznych wypowiedzi w debacie publicznej są przecież zobligowani.

Maciej Grodzicki, Komisja Międzyzakładowa OZZ Inicjatywa Pracownicza przy Uniwersytecie Jagiellońskim    Skontaktuj się z autorem petycji